Xuất nhập khẩu (XNK) có vai trò quan trọng trong nền kinh tế của tất cả các nước trên thế giới. Ở Việt Nam, nguồn thu từ thuế xuất nhập khẩu đóng góp một phần đáng kể vào ngân sách nhà nước. Chính sách thuế XNK không ngừng biến đổi, đặc biệt là sau khi Việt Nam gia nhập WTO đã ảnh hưởng nhiều đến quá trình phát triển đất nước. Với mục đích hiểu rõ hơn về ảnh hưởng chính sách thuế XNK của Việt Nam trước và sau khi gia nhập WTO tới nền kinh tế, chúng em đã quyết định làm tiểu luận về đề tài này. Mục tiêu của bài tiểu luận mà chúng em hướng tới đó là: • So sánh chính sách thuế XNK của nhà nước trước và sau khi gia nhập WTO để thấy được điểm đổi mới trong quá trình phát triển kinh tế đất nước. • Từ những chính sách thuế mới thì cơ hội, khó khăn cho Việt Nam là gì. • Tìm hiểu một một ví dụ về thuế xuất nhập khẩu đối với mặt hàng ô tô để thấy rõ sự biến đổi của nó trước, sau khi gia nhập WTO, ảnh hưởng của chính sách đó. Phương pháp nghiên cứu: tổng hợp, thống kê, phân tích. Phạm vi nghiên cứu : 10 năm trở lại đây
Những nhân tố hạn chế đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam
Hạn chế của môi trường đầu tư ở Việt Nam
Sau hơn 10 năm đổi mới kinh tế, nền kinh tế theo định hướng thị trường của Việt Nam đã đạt được một số thành công nhất định chẳng hạn như tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, ổn định về mặt kinh tế vĩ mô. Những yếu tố đó cũng tạo ra sức hút đối với đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên trên thực tế đầu tư nước ngoài có xu hướng giảm xuống do những yếu kém còn tồn tại của môi trường đầu tư Việt Nam.
Cơ sở hạ tầng là một trong những nhân tố chính để thu hút đầu tư nước ngoài. Cơ sở hạ tầng xuống cấp và lạc hậu đã gây ra sự cản trở cho quá trình vận chuyển công nghệ, nguyên vật liệu và sản phẩm. Chẳng hạn chỉ có 11000 km trong tổng số 105500 km đường được rải nhựa ở Việt Nam. Sự quá tải và xuống cấp của hàng loạt cảng biển và sân bay..đã không hấp dẫn các nhà đầu tư nước ngoài. Bên cạnh đó, hệ thống thông tin kinh tế và viễn thông không đáp ứng được nhu cầu về thông tin của các nhà đầu tư. (Tiểu Luận: Xuất khẩu tư bản ở Việt Nam)
Hệ thống ngân hàng làm việc còn kém hiệu qủa, dịch vụ tài chính và ngân hàng còn lạc hậu, các chính sách về lãi suất đã không tạo ra sự khuyến khích cả các nhà kinh doanh vay vốn và ngươì dân gửi tiền tiết kiệm. Trên thực tế, hàng tỷ VNĐ nằm nhàn rỗi trong ngân hàng và một lượng tiền lớn không được sử dụng trong dân trong khi rất nhiều nhà kinh doanh thiếu vốn. Các nhà đầu tư còn gặp khó khăn lớn trong vấn đề chuyển lợi nhuận và các khoản thu nhập còn lại sau khi đã thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ về thuế.
Sức mua hạn chế của thị trường trong nước hiện tại cũng là vật cản đối với đầu tư nước ngoài. Mặc dù dân số của nước ta gần 80 triệu người, đứng thứ 13 trên thế giới về quy mô dân số nhưng thu nhập bình quân đầu người chỉ đạt 275USD. Gần 80% dân số sống ở vùng nông thôn nhưng thu nhập bình quân thấp hơn rất nhiều so với thu nhập tính chung cho toàn quốc. Chính thu nhập thấp đã không kích thích tiêu dùng nên sản phẩm của các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài không tiêu thụ được nhiều trong thị trường trong nước.
Đặc biệt hệ thống pháp luật có ảnh hưởng rất lớn tới các quyết định đầu tư. Trước khi mang vốn vào một nước, các nhà đầu tư luôn tìm hiểu xem hệ thống luật pháp có tạo thuận lợi hay không bởi vì mục tiêu chính của các nhà đầu tư nước ngoài là lợi nhuận và mở rộng thị phần. Trong 15 năm qua, luật Đầu tư nước ngoài đã được sửa đổi đến năm lần, nhưng các luật có liên quan như Bộ luật Lao động, luật tổ chức tín dụng…lại không được thay đổi đồng bộ. Bên cạnh đó, chúng ta còn thiếu rất nhiều luật quan trọng khác như Luật cạnh tranh và kiểm soát độc quyền hoặc như quy định về tiêu chuẩn đầu tư. Theo luật Đầu tư nước ngoài năm 1996, trong trường hợp có nhiều tiêu chuẩn khuyến khích đầu tư thì mức thuế lợi tức là 15% thu nhập nhưng theo Nghị định số 24/2000/NĐ- CP thì chỉ cần cụ thể là đã áp dụng thuế suất là 15%.Sự không ổn định và hay thay đổi của các chính sách kinh tế như chính sách về nhập khẩu, thuế, đất đai,… cùng với sự không nhất quán giữa các chính sách của chính phủ với các chính sách và các quy định của các ngành, các quy định của chính quyền địa phương là điều làm cho các nhà đầu tư nước ngoài lo ngại. Nhiều nghị định và văn bản pháp luật được ban hành một cách bất ngờ, gây “sốc” cho các doanh nghiệp như việc hạn chế nhập khẩu linh kiện xe máy của chính phủ Việt Nam hay như chính sách hai giá gây phiền hà cho người nứơc ngoài. (Tiểu Luận: Xuất khẩu tư bản ở Việt Nam)
Các thủ tục hành chính còn quá rườm rà. Mặc dù nhà nước ta đã có nhiều cố gắng trong cải cách thủ tục hành chính như việc thực hiện chính sách “ một cửa, một dấu”, giảm thời gian cấp phép đầu tư..nhưng thủ tục hành chính rườm rà vẫn là một trong những rào cản lớn nhất trong việc thu hút vốn đầu tư nước ngoài.Thủ tục hải quan, thủ tục hoàn thuế, thủ tục cấp đất, giao đất..nhất là những dự án có liên quan đến đền bù giải toả mặt bằng còn quá phức tạp , kéo dài dẫn đến việc triển khai dự án chậm, gây nản lòng cho các nhà đầu tư, làm mất đi yếu tố hấp dẫn của môi trường đầu tư của Việt Nam.
Một yếu tố hạn chế việc thu hút FDI vào Việt Nam là chất lượng nguồn lao động Việt Nam. Hiện nay nguồn lao động ở nước ta không những hạn chế về số lượng mà còn về chất lượng. Cả nước có trên 40 triệu lao động, gần 25% ở thành thị còn lại tập trung ở nông thôn. Trình độ dân trí của Việt Nam tuy cao hơn so với một số nước trong khu vực có cùng trình độ phát triển nhưng vẫn còn rất hạn chế, đặc biệt là ở nông thôn. Thiếu hụt nguồn nhân lực địa phương có trình độ và kỹ năng là một khó khăn cho các dự án đầu tư. Những khu vực có FDI nhiều nhất lại có tỷ lệ thất nghiệp tương đối cao: Hà Nội là 7,25%; thành phố Hồ Chí Minh là 6,22%; Hải Phòng 7,27%… Tuy nhiên số thất nghiệp này tập trung vào những người không có kỹ năng. Muốn tranh thủ nguồn vốn lớn và chất lượng này trong tạo việc làm, nước ta phải đào tạo nhiều lao động hơn nữa và với chất lượng cao hơn nữa. Cơ cấu đào tạo ở nước ta hiện nay mất cân đối nghiêm trọng giữa sinh viên đại học với cán bộ kỹ thuật và công nhân lành nghề. Ngoài ra có sự không phù hợp giữa đào tạo dạy nghề với nhu cầu của thị trường lao động. Hàng năm chỉ có thể đào tạo được 500000 lao động , bằng 20% nhu cầu phát triển.
Hạn chế trong việc xây dựng, xét duyệt các dự án FDI
Một trong những nguyên nhân hạn chế khả năng thu hút các dự án đầu tư nước ngoài cũng như khả năng tạo việc làm của các dự án này còn là ở chỗ Việt Nam còn thiếu các dự án gọi đầu tư nước ngoài có chất lượng, đủ sức thuyết phục các nhà đầu tư. Do thiếu quy hoạch tổng thể, thiếu chiến lược phát triển dài hạn nên các dự án xây dựng có tính chắp vá, thiếu tính đồng bộ của cả nước cũng như của từng địa phương và từng ngành. Ngoài các trung tâm lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đồng Nai… nhìn chung các địa phương đều thiếu các nhà chuyên môn có đủ năng lực để xây dựng các dự án gọi đầu tư có luận chứng kinh tế kỹ thuật hợp lý. (Tiểu Luận: Xuất khẩu tư bản ở Việt Nam)
Bên cạnh đó, Việt Nam cũng chưa có các quy định cụ thể về xây dựng và xét duyệt các dự án FDI. Trong các dự án đầu tư, người ta chỉ quan tâm đến các chỉ tiêu hiệu quả kinh tế như vốn đầu tư, đóng góp vốn của các bên, thời gian thu hồi vốn, lợi nhuận, doanh thu.. và các vấn đề như chuyển giao công nghệ , thị trường tiêu thụ sản phẩm. Các chỉ tiêu như số lượng việc làm trực tiếp và gián tiếp, chi phí đầu tư/ lao động, đào tạo lao động.. ít hoặc không được đề cập tới trong các dự án đầu tư nước ngoài.
Về hình thức đầu tư, hiện tại doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chỉ được phép thành lập theo hình thức Công ty trách nhiệm hữu hạn mà chưa được phép thành lập theo hình thức công ty cổ phần. Trong khi đó, mô hình công ty cổ phần có vốn đầu tư nước ngoài là một hình thức quan trọng trên thế giới bởi thông qua hình thức này giúp các doanh nghiệp huy động vốn dưới hình thức phát hành cổ phiếu, trái phiếu. Do đó, việc giới hạn doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chỉ được thành lập và hoạt động dưới hình thức công ty TNHH không khuyến khích được các nhà đầu tư nước ngoài bỏ vốn làm ăn tại Việt Nam.
Về thời hạn hoạt động theo pháp luật hiện hành là không quá 50 năm, đối với những dự án đặc biệt thì thời hạn này có thể lên tới 70 năm nhưng phải được sự đồng ý của Uỷ ban thường vụ quốc hội. Nhiều ý kiến cho rằng việc hạn chế thời hạn đầu tư là không cần thiết và đã làm ảnh hưởng xấu đến khả năng đầu tư và tái đầu tư mở rộng quy mô doanh nghiệp.
Về mở văn phòng đại diện và chi nhánh hoạt động tại Việt Nam, pháp luật hiện hành không quy định về việc bên nước ngoài tham gia hợp đồng hợp tác kinh doanh mở văn phòng đại diện và chi nhánh hoạt động tại Việt Nam. Điều này gây rất nhiều trở ngại cho bên nước ngoài trong việc thực hiện các nghĩa vụ đã quy định trong hợp đồng. Chẳng hạn như dự án hợp đồng hợp tác kinh doanh khai thác than ở Quảng Ninh của Inđônêxia do không có chi nhánh tại Việt Nam nên khi thực thi mọi việc hành chính bên Inđônêxia đều phải nhờ con dâú của bên Việt Nam. (Tiểu Luận: Xuất khẩu tư bản ở Việt Nam)
Về tuyển dụng lao động cũng có một số hạn chế. Nhu cầu về lao động của các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài rất lớn. Tuy nhiên, theo Nghị định 85/1988/NĐ- CP ban hành ngày 20/10/1988 về tuyển chọn, sử dụng, quản lý người lao động Việt Nam làm việc cho các tổ chức, cá nhân nước ngoài tại Việt Nam thì khi doanh nghiệp nước ngoài có nhu cầu sử dụng lao động Việt Nam thì phải thông qua các tổ chức cung ứng lao động chứ họ không được quyền tuyển chọn trực tiếp. Điều đó có nghĩa rằng, giữa doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài và tổ chức cung ứng lao động phải ký một hợp đồng cung ứng lao động, sau đó doanh nghiệp mới được ký hợp đồng với người lao động Việt Nam. Còn Nghị định số 58/1996/NĐ-CP ngày 3/10/1996 về giấy phép cho người lao động nước ngoài làm việc tại các doanh nghiệp, tổ chức tại Việt Nam thì quy định: nếu doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài muốn thuê lao động nước ngoài cần phải giải trình yêu cầu này trong dự án đầu tư và phải được cơ quan cấp giấy phép đầu tư phê chuẩn.
Thực chất những quy định trên đây nhằm bảo vệ người lao động song lại hạn chế quyền tự do kinh doanh của doanh nghiệp , gây cho doanh nghiệp rất nhiều phiền hà, mất rất nhiều thời gian và tốn nhiều chi phí không cần thiết (từ 5% đến 8% chi phí trên lương) đồng thời tạo thêm sự ngăn cách giữa doanh nghiệp trong nước với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Bên cạnh đó giá thuê công nhân ở Việt Nam khá cao vì thuế thu nhập cá nhân ở Việt Nam là cao nhất trong khu vực. Hiện nay thuế suất thuế thu nhập cá nhân của người nước ngoài tại Việt Nam là 50% trong khi Trung Quốc là 45%, Thái Lan là 32%. Inđônêxia là 30%, Singapore là 28%. Những số liệu trên đây cho thấy chính sách tuyển dụng lao động áp dụng đối với nhà đầu tư nước ngoài tại Việt Nam là chưa hợp lý. Điều này gây tâm lý e ngại cho nhà đầu tư nước ngoài khi đầu tư vào Việt Nam.
Hạn chế trong công tác quản lý hoạt động đầu tư nước ngoài
Theo nguyên tắc, nhà đầu tư khi đầu tư vào bất kỳ quốc gia nào đều mong muốn được đảm bảo an toàn về vốn và thu được lợi nhuận cao. Do vậy, chính sách đảm bảo và khuyến khích đầu tư trực tiếp nước ngoài của nước sở tại mạnh mẽ thu hút sự quan tâm của các nhà đầu tư nước ngoài. Mặt khác, thông qua các biện pháp bảo đảm và khuyến khích đầu tư trực tiếp nước ngoài, Việt Nam sẽ hướng các luồng đầu tư nhằm góp phần chuyển đổi cơ cấu kinh tế góp phần hiện đại hoá đất nước. Có thể nói rằng, so với các quốc gia thuộc khối ASEAN hiện nay thì những quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay về đầu tư nước ngoài được đánh giá là một trong những quốc gia thông thoáng nhất chỉ sau Singapore. Tuy nhiên, hệ thống pháp luật về đầu tư ở nước ta vẫn còn nhiều bất cập gây cản trở cho thu hút đầu tư nước ngoài. (Tiểu Luận: Xuất khẩu tư bản ở Việt Nam)
Quản lý hoạt động đầu tư nước ngoài là một trong những nhiệm vụ quan trọng của nhà nước ta. Tuy nhiên trên thực tế hoạt động này đang gặp một số trở ngại . Quản lý hoạt động đầu tư nước ngoài thiếu một cơ sở pháp lý vững chắc, thống nhất, rõ ràng dẫn đến tình trạng có thể hiểu theo nhiều cách khác nhau, gây khó khăn cho nhà đầu tư nước ngoài. Ví dụ như khoản 4 điều 64 Nghị định số 21/2000/NĐ-CP ban hành ngày 31/07/2000 quy định: “Báo cáo tài chính của doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, bên hợp doanh nước ngoài đã được kiểm toán có thể được dùng làm cơ sở để xác định và quyết toán các nghĩa vụ khác đối với nhà nước Việt Nam”. Cụm từ “có thể được dùng” trên đây đồng nghĩa với cụm từ “có thể không được dùng” sẽ là không sai quy định và thực tế là báo cáo tài chính hàng năm của doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đã được kiểm toán hầu như không được sử dụng làm cơ sở xác định thuế và nghĩa vụ tài chính khác đối với nhà nước Việt Nam. Trong khi đó theo quy định của pháp luật hiện hành, ngành thuế hàng năm vẫn tiến hành kiểm tra, tra quyết toán thuế và các nghĩa vụ tài chính khác đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài và cho thấy số thuế và các khoản nộp ngân sách nhà nước của doanh nghiệp thường cao hơn báo cáo kiểm toán, biên bản này có giá trị pháp lý và doanh nghiệp phải thực hiện.
Ngoài ra, các lĩnh vực địa bàn khuyến khích đầu tư trực tiếp nước ngoài chưa được quy định một cách rõ ràng, cụ thể. Mặc dù đã cố gắng trong việc tạo sự hài hoà giữa quy hoạch ngành và quy hoạch lãnh thổ nhưng vẫn để xảy ra tình trạng mất cân đối trong cơ cấu vốn đầu tư giữa các vùng lãnh thổ. Theo số liệu của Bộ Kế hoạch và Đầu tư thì trong khi vùng kinh tế trọng điểm phía Nam thu hút được 57% số dự án và 48% vốn dăng ký thì vùng kinh tế trọng điểm miền Trung chỉ thu hút được 3% tổng số dự án và 5,5% vốn đăng ký, còn vùng miền núi trung du Bắc Bộ và Tây Nguyên có sức thu hút đầu tư kém nhất. Còn về cơ cấu đầu tư theo ngành nghề, lĩnh vực cũng chỉ mới chủ yếu tập trung vào lĩnh vực xây dựng và công nghiệp, các lĩnh vực lâm thuỷ hải sản còn quá ít. Thực tế cho thấy, việc lựa chọn địa điểm và lĩnh vực ngành nghề đầu tư là vấn đề quan trọng hàng đầu cho nhà đầu tư nước ngoài khi đến Việt Nam. Do vậy chừng nào họ còn chưa sáng tỏ và vững tin vào hiệu quả của dự án thì chừng đó họ còn chưa quyết định vôn đầu tư. (Tiểu Luận: Xuất khẩu tư bản ở Việt Nam)
Có thể thấy vốn FDI thực hiện trong thời gian này tập trung chủ yếu vào các lĩnh vực công nghiệp, dầu khí, nhà đất, chiếm 79% trên tổng số. Trong công nghiệp , nguồn vốn này hầu hết chảy vào ngành công nghiệp nặng , công nghiệp nhẹ và chế biến thực phẩm. Mỗi năm Việt Nam phải nhập khẩu hàng hoá với giá trị khoảng 11 tỷ USD những mặt hàng trong nước chưa sản xuất được. Định hướng phát triển của Việt Nam vẫn chủ yếu là thay thế nhập khẩu, có rất nhiều mặt hàng được hàng rào bảo hộ che chắn kỹ càng và các nhà đầu tư vẫn không ngớt lời phàn nàn về nạn nhập lậu tràn lan, cho thấy Việt Nam có một môi trường mang tính bảo hộ (đặc biệt là đối với các doanh nghiệp nhà nước). Vì lẽ đó mà có không ít chủ đầu tư đã coi đây là thị trường tiêu thụ hàng nội địa hơn là sản xuất hàng xuất khẩu. Thị trường Việt Nam có thể nói là lớn về mặt tiềm năng với khoảng 80 triệu dân, nhưng sức mua hiện tại lại nhỏ do thu nhập bình quân đầu người thấp.
Một vấn đề đặt ra hiện nay là chúng ta còn thiếu sự quản lý thống nhất đối với hoạt động đầu tư nước ngoài. Hiện nay, việc quản lý các dự án vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài ở nước ta còn thiếu sự thống nhất giữa các ngành, các địa phương. Chưa có một cơ quan chuyên trách có thẩm quyền để giải quyết vướng mắc trong hoạt động đầu tư nước ngoài của doanh nghiệp. Một đề xuất kiến nghị của doanh nghiệp thường phải qua quá nhiều bộ, ngành nên không xử lý kịp thời và doanh nghiệp vẫn phải chịu nhiều bất hợp lý phát sinh. Các nhà đầu tư thường than phiền rằng: Các cơ quan chức năng có quá nhiều quyền hạn đối với doanh nghiệp nhưng lại chẳng có cơ quan nào có trách nhiệm rõ ràng và chúng ta còn thiếu một cơ chế bảo lãnh đặc biệt dành cho những dự án nước ngoài có quy mô lớn, tính chất quan trọng. Hiện nay ở nước ta có nhiều dự án thuộc diện đặc biệt khuyến khích đầu tư theo pháp luật nhưng khi thực hiện lại không dễ dàng , đó thường là những dự án liên quan đến quyền sở hữu trí tụê đòi hỏi có vốn lớn và có độ rủi ro cao nên các dự án này thường khó hình thành. Thực tế, đối với những dự án này (nhất là những dự án về cơ sở hạ tầng đặc biệt quan trọng) khi đàm phán, nhà đầu tư nước ngoài thường yêu cầu chính phủ Việt Nam đứng ra bảo lãnh, chủ yếu là bảo lãnh các nghĩa vụ tài chính và chia sẻ rủi ro. Vấn đề này hoàn toàn chưa được quy định trong pháp luật của nước ta. (Tiểu Luận: Xuất khẩu tư bản ở Việt Nam)
Trong bối cảnh toàn cầu hoá về kinh tế, khi mà xu thế hội nhập kinh tế quốc tế là tất yếu thì đầu tư trực tiếp nước ngoài là một yếu tố quan trọng để phát triển nền kinh tế quốc gia một cách bền vững, tránh nguy cơ tụt hậu. Các biện pháp đảm bảo và khuyến khích đầu tư nước ngoài là chiếc chìa khoá để thu hút vốn đầu tư nước ngoài. Nước ta đã và đang tiến hành từng bước hội nhập kinh tế khu vực và thế giới. Bên cạnh việc tiếp tục thúc đẩy quan hệ song phương về các mặt thương mại, đầu tư và trao đổi trên nhiều lĩnh vực khác theo hướng đa dạng hoá, đa phương hoá, từng bước đảm bảo thực hiện quyền tự do hợp tác kinh doanh với nước ngoài đối với mọi doanh nghiệp, nước ta tham gia đầy đủ hơn vào cơ chế đa phương, như ASEAN, AFTA, APEC, sắp tới là WTO… nhằm thu hút tối đa nguồn lực bên ngoài cho phát triển, thúc đẩy cải cách thể chế kinh tế thị trường. Nền kinh tế nước ta đã gắn kết ngày càng mạnh hơn, dần trở thành một thực thể hữu cơ của kinh tế khu vực và kinh tế thế giới. Trong quá trình hội nhập, Việt Nam phải thực hiện đầy đủ các cam kết của mình, các quy tắc chung, nghĩa vụ của mình nếu muốn tiếp nhận được các lợi thế và lợi ích của việc tham gia. Điều này phụ thuộc vào các biện pháp và các chính sách của Việt Nam trong thu hút đầu tư nước ngoài.
